Kolano szpotawe – diagnoza i postępowanie fizjoterapeutyczne

Kolano szpotawe (łac. genu varum) to wada osiowa kończyn dolnych, w której kąt między osią uda a piszczeli jest mniejszy niż fizjologiczna norma, co powoduje, że kolana są skierowane na zewnątrz. Deformacja ta może mieć charakter fizjologiczny, pourazowy lub patologiczny.

Przyczyny szpotawości kolan

Szpotawość kolan może być uwarunkowana zarówno genetycznie, jak i nabyta. Do najczęstszych przyczyn należą:

• Wady wrodzone i predyspozycje genetyczne.
• Zaburzenia postawy i osłabienie mięśni stabilizujących kolano i miednicę.
• Urazy stawów i złamania w obrębie kończyny dolnej, szczególnie w okresie wzrostu.
• Otyłość – jako czynnik zwiększający obciążenia osiowe.
• Nieprawidłowości w rozwoju szkieletu (np. choroba Blounta, krzywica).
• Przewlekłe przeciążenia wynikające z nieprawidłowego wzorca ruchowego.

Objawy kliniczne

• Ból po bocznej stronie kolana, nasilający się podczas wysiłku.
• Utrudniona stabilizacja kończyny w fazie podporu.
• Ograniczenie zakresu ruchu, szczególnie rotacji wewnętrznej biodra i wyprostu kolana.
• Zmiany w biomechanice chodu – zwiększony kąt koślawienia stawu skokowego.
• W zaawansowanych przypadkach – postępujące zwyrodnienie stawu kolanowego, asymetria długości kończyn, kompensacje w obrębie miednicy i kręgosłupa lędźwiowego.

Diagnostyka

W fizjoterapeutycznej ocenie kolana szpotawego należy uwzględnić:

1. Wywiad kliniczny – dotyczący dolegliwości bólowych, urazów, przebytych zabiegów i historii rodzinnej.
2. Ocena postawy ciała – w tym linia mechaniczna kończyny (test z użyciem nitki pionowej).
3. Pomiar kąta Q i kąta udowo-piszczelowego.
4. Testy funkcjonalne – ocena kontroli kończyny podczas chodu, przysiadu, wykroku i stania jednonóż.
5. Badania obrazowe – RTG kończyn dolnych w projekcji AP w pozycji stojącej. W uzasadnionych przypadkach rezonans magnetyczny.
6. Analiza chodu – opcjonalnie, z wykorzystaniem platform tensometrycznych lub systemów wideo.

Fizjoterapia w leczeniu kolana szpotawego

Celem terapii jest korekta wzorca postawy, wzmocnienie struktur stabilizujących oraz poprawa biomechaniki kończyny dolnej. Program powinien być indywidualnie dopasowany do wieku, stopnia deformacji i poziomu aktywności pacjenta.

1. Wzmacnianie mięśni stabilizujących

• Aktywacja mięśni przywodzicieli uda i grupy przyśrodkowej uda (gł. m. obszerny przyśrodkowy).
• Ćwiczenia z wykorzystaniem gum oporowych (mini band, thera-band).
• Praca na platformach niestabilnych w celu poprawy czucia głębokiego.
• Ćwiczenia funkcjonalne: przysiady z oporem, zejścia z podwyższenia, stanie na jednej nodze.

2. Rozciąganie i mobilizacja

• Rozciąganie pasma biodrowo-piszczelowego, mm. kulszowo-goleniowych oraz mm. pośladkowych.
• Mobilizacja stawu biodrowego i skokowego dla przywrócenia prawidłowego zakresu ruchu.
• Automasaż z wykorzystaniem rollerów i piłek do punktów spustowych.

3. Korekcja postawy

• Ćwiczenia kontroli motorycznej (np. lądowanie, wykroki z lustrem).
• Praca nad symetrią obciążenia kończyn podczas chodu i ćwiczeń.
• Usprawnianie pracy miednicy i odcinka lędźwiowego kręgosłupa.

4. Masaż tkanek głębokich (MTG)

• Redukcja napięcia struktur mięśniowo-powięziowych wokół kolana.
• Poprawa elastyczności tkanek i redukcja punktów spustowych.
• W przypadkach pooperacyjnych – praca z bliznami i zrostami.
• Technika pomocna również w zwiększeniu świadomości ciała i korygowaniu wzorców posturalnych.

5. Edukacja pacjenta

• Nauka ergonomii codziennych czynności.
• Instruktaż samodzielnych ćwiczeń domowych.
• Informacje o prawidłowym obuwiu, podparciu stóp, korekcji u dzieci.

6. Monitorowanie postępów

• Regularna ocena zakresu ruchu, siły mięśniowej oraz funkcji stawu.
• Dokumentacja fotograficzna i wideo – np. zmiany w osi kończyny podczas przysiadu.

Rekomendowany sprzęt wspomagający terapię:

• Taśmy oporowe o różnym stopniu napięcia (do pracy przywodzicieli i pośladków).
• Podesty, steppery, platformy niestabilne (np. BOSU).
• Piłki sensoryczne i poduszki równoważne.
• Rollery i piłki do terapii powięziowej.
• Kliny korekcyjne, wkładki indywidualne w razie zaburzeń ustawienia stóp.

Możliwe konsekwencje nieleczonej szpotawości kolan

• Postępująca deformacja osi kończyny.
• Wtórne zmiany przeciążeniowe w stawie kolanowym, biodrowym i skokowym.
• Rozwój zmian zwyrodnieniowych i uszkodzeń chrząstki.
• Bóle przeciążeniowe, osłabienie wydolności ruchowej.
• Zaburzenia równowagi mięśniowej, asymetria długości kroków i kompensacje tułowia.

Podsumowanie

Szpotawość kolan to istotna deformacja osi kończyn dolnych, której skutki mogą prowadzić do trwałych zaburzeń funkcji narządu ruchu. Rola fizjoterapeuty jest kluczowa – zarówno w rozpoznaniu dysfunkcji, jak i prowadzeniu skutecznej terapii. Indywidualnie dobrane ćwiczenia, praca manualna oraz edukacja pacjenta pozwalają na poprawę ustawienia kończyn i jakości życia.